دکتر امیر آتشی عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس معتقد است، ذخیره‌سازی سلول‌های خون بندناف يک سرمایه‌گذاری بلند مدت و يک دور انديشي است و در بحث سلامت در سطح کلان این خون بايد در همه دنيا ذخيره شود.

سلول های بنیادی خون بند ناف به چند دسته تقسیم شده و شامل چه مواردی می شوند؟

سلول های بنیادی خون بند ناف، به انواع سلول های بنیادی چسبنده و غیر چسبنده تقسیم می شوند. از جمله سلول های چسبنده خون بند ناف که بیشتر با آن سر و کار داریم، سلول های بنیادی مزانشیمی خون بند ناف است که در تحقیقات قابلیت های خوبی از آن به اثبات رسیده است. گروه دیگر از سلول های بنیادی خون بند ناف که شناسایی آن ها به سال های اخیر برمی گردد، سلول های بنیادی سوماتیک نامحدود( USSCs ) است. با توجه به قابلیت های فوق العاده بالایی که در بحث مهندسی بافت و سلول درمانی از این سلول ها مشاهده شد، یکی از کانون های توجه برای دانشمندان قرار گرفته اند و در این مورد تحقیقات خوبی درحال انجام است. درمورد سلول های غیر چسبنده، می توان به سلول های بنیادی هماتوپوئتیک خون ساز اشاره کرد. سلول درمانی با پیوند سلول های بنیادی خون بند ناف یا پیوند سلول های بنیادی مغز استخوان آغاز شده و در حال انجام است و اولین سلول درمانی مورد تایید در دنیا است. 

سلول های بنیادی خون ساز با مارکرهای سطحی مانند مارکرهای cd34 یا cd133 شناخته می شوند . قابلیت این سلول ها در بدن برای تعهد به تمایز رده های خونی از جمله رده های هماتوپوئتیک است. این قابلیت در همه سلول هایی که داخل خون انسان و موجودات است وجود دارد. اما این سلول ها در محیط invitro و برخی شرایط خاص invivo نشان داده اند که توانایی بالقوه ای را برای تبدیل به سایر سلول ها دارند. از جمله سلول هایی که به اثبات رسیده و تعداد آن روز به روز در سطح آزمایشگاه افزایش پیدا می کند، سلول های کبدی، سلول های اندوتلیالی ، حتی سلول های اپی تلیال هستند. البته سلول های نرون اولین موردی بود که شناسایی شد.نکته ای که درمورد سلول های Cd34 مغز استخوان یا خون بند ناف به عنوان کاربرد کلینیکی اصلی وجود دارد، همان قابلیتی است که برای ذخیره خون بند ناف در نظر گرفته می شود. یعنی می توان از این تعداد سلول های بنیادی که معمولا در بانک های خون بندناف قابلیت ذخیره سازی دارد، برای کودکانی که مبتلا به سرطان خون هستند و وزن آن  ها بین 20 تا 30 کیلوگرم است استفاده کرد.

چالش اصلی که در این مورد وجود دارد، استفاده از این سلول ها برای افراد بالغ مبتلا به سرطان خون است. فعالیت اصلی که تا کنون انجام شده است، تکثیر سلول های بنیادی خون بند ناف است. مورد دیگر درمورد سلول های خون بندناف، توام کردن یک واحد خون بندناف با دو یا سه واحد دیگر است که بتواند پاسخگوی تعداد سلول های مورد نیاز برای تزریق به فردی باشد که به این نمونه احتیاج دارد. تکثیر سلول های خون بند ناف در سطح آزمایشگاهی با فاکتورهای رشد یا سایتوکاین هایی شروع شد که قابلیت تکثیر نامتمایز یا فعالیت خودتکثیری(self renewal)  را به سلول های بنیادی هماتوپوئتیک می دهند. از جمله فاکتورهای رشدی که برای این منظور برای مصارف تحقیقاتی استفاده شده است فاکتور سلول های بنیادی، FLT3  و ترومبوپوئیتین (Tpo) توام کردن این سه فاکتور با یکدیگر باعث می شود تکثیر سلول های بنیادی خونساز در محیط invitro  از 10 تا صد برابر افزایش پیدا کند .

از جمله مشکلاتی که وجود دارد این است که ممکن است برخی از واحدهای خون بند ناف به این فاکتورها پاسخ مناسب ندهند. مشکل بعدی این است که در بسیاری از مواقع، لانه گزینی سلول ها در اثر تکثیر در محیط این invitro کاهش پیدا می کند. به این معنی که بعد از تکثیر، هنگامی که سلول های تکثیر شده به انسان تزریق می شود، قابلیت مهاجرت آن ها به مغز استخوان ، جایی که خونسازی باید اتفاق بیفتد وجود ندارد. بنابراین اکثر تحقیقات در زمینه افزایش میزان لانه گزینی(homing) است. هدف اصلی که در این زمینه شکل گرفته است، توام کردن سلول های مزانشیم با سلول های استرومایی یا سلول های بنیادی مزانشیمی خود خون بند ناف است. تحقیقات نشان داده است که سلول های بنیادی مزانشیمی در کنار سلول های هماتوپوئتیک می تواند ضمن اینکه میزان تکثیر سلول ها را بالا می برد، لانه گزینی آن ها را تا حد زیادی بعد از پیوند تضمین کند. این تحقیقات در سایت بین المللی کلینیکال ترایال ثبت شده و در حال آزمایش روی انسان است و به نظر می رسد نتایج خوبی داشته است.

روش های دیگری که در دنیا و در گروه خودمان هم در حال انجام است، استفاده از انتقال ژن به سلول های هماتوپوئتیک است. استفاده از ژن هایی که توان خودتکثیری را به صورت طبیعی القا می کنند در داخل سلول های بنیادی یکی از اهداف ما  است. از جمله ،  ژن هایی مانند HOXB4 یا SALL4   هستند که می توانند این قابلیت را برای سلول داشته باشند .سلولی که در این شرایط ژن را دریافت کرده است با قابلیت بالایی به خودتکثیری ادامه می دهد. مشکل اساسی که در این زمینه وجود دارد بی خطر بودن انتقال ژن است. زیرا در بسیاری از موارد باید از روش های viral یا ویروسی برای انتقال ژن استفاده شود. البته تحقیقات در زمینه افزایش امنیت ژن ها درحال انجام است.

موضوع دیگر که در ایران هم درحال انجام است استفاده از مولکول های میکرو RNA است. میکرو RNA ها مولکول های  هستند که فعالیت آن ها فعالیت تنظیمی بیان ژن ها است. تحقیقات نشان داده است که بیان میکرو آر ان ای ها در سلول می تواند روند مهمی مانند خودتکثیری را کنترل کند و با خاموش یا روشن کردن چند میکرو RNA می توان به این هدف دست پیدا کرد. البته در این زمینه کارهای زیادی در دنیا انجام نشده اما از انجائی که به نظر می رسد استفاده از میکرو RNA ایمنی کار را مخصوصا در روشهای انتقال ژن، تامین می کند ممکن است زودتر از روش های دیگر وارد کارآزمای بالینی شده و به بیمار کمک کند.

فکر می کنید تا چند سال دیگر می توان خون بند ناف را تکثیر داد و برای درمان بالغین از آن بهره برد؟

سلول های بنیادی خون بند ناف و تکثیر آن ها برای بیماری های سرطان خون در دنیا و ایران در حال پیشرفت است و می توان در پنج سال آینده به این تکنولوژی دست پیدا کرد. قابلیت دیگری  که خون بند ناف دارای آن است، توانایی آن ها برای ترمیم اعضای دیگر است. برای مثال این قابلیت برای افرادی که دچار سکته مغزی می شوند وجود دارد که در همان ابتدای زمان سکته مغزی به آن ها سلول های بنیادی خون بند ناف تزریق شود. به همین دلیل  ذخیره سازی سلول ها یک سرمایه گذاری بلند مدت و یک دور اندیشی است. زیرا خون بندناف علاوه بر همه قابلیت هایی که دارد، یک ذخیره سلولی دست نخورده است.استفاده از سلول های بنیادی فرد بالغ هم قابلیت انجام دارد، اما فرد بالغ در معرض آسیب های زیادی قرار میگیرد .بنابراین من فکر می کنم اگر به این موضوع به عنوان بحث سلامت در سطح کلان نگریسته شود و با توجه به قابلیت هایی که  خون بندناف دارد، باید در همه دنیا ذخیره شود.

 من ذخیره خون بند ناف را توصیه می کنم. اگر درحال حاضر کاربرد خون بندناف برای درمان کودکان است، مطمئنا تا 5 سال آینده برای افراد بالغ هم قابل استفاده خواهد بود. همچنین قابلیت هایی وجود دارد که می توان از خون بندناف نشئت گرفت.مانند سلول های  IPS. از هر لحاظ که نگاه کنیم ذخیره خون بندناف برای خانواده ، سلامت جامعه و ارگان های نظارت کننده و توسعه دهنده سلامت مفید است.

 از قابلیت های دیگر ذخیره خون بند ناف، بانک ذخایر ژنتیک است. زیرا سلول هسته دار ماده ژنتیک فرد ذخیره می شود و این قابلیت وجود دارد که خون بند ناف برای مقاصد مختلف ذخیره شده و از آن برای مقاصد ژنتیک هم استفاده کرد. و این قابلیت برای همه بانک های خون بندناف وجود دارد که به صورت چند قسمتی نمونه ها را ذخیره کنند و هر وقت لازم شد برای هر هدفی از آن استفاده کرد.